Haukur Þorgeirsson: Hvernig hljómaði íslenskt tónkvæði?
13. september 2023, kl. 17 í Árnagarði, stofu 101
Til er þrenns konar vitnisburður um að íslenska hafi á fyrri öldum haft aðgreinandi tónkvæði í líkingu við það sem heyra má í sænsku og norsku. Á 13. öld fjallar Ólafur Þórðarson um ‘hljóðsgrein’ í Þriðju málfræðiritgerðinni og yfirfærir þar grísk-latneskan lærdóm yfir á norrænt mál. Þessi lærdómur grundvallast á því að gríska var tónamál og gerði greinarmun á tveimur tóngerðum í áhersluatkvæðum. Norrænt tónkvæði var með nokkuð öðrum hætti og Ólafi vandi á höndum að nota klassísku tólin til að lýsa því. Eigi að síður verður rökstutt að honum hafi að endingu tekist að koma þessu heim og saman í þeim dæmum þar sem hann notar ‘hljóðsgrein’ til að lýsa stílbrögðum í skáldskap.
Önnur vísbending um íslenskt tónkvæði er að í íslenskum skáldskap frá 16. öld og fyrr var gerður greinarmunur á orðum með upphaflegri ur-endingu og þeim sem höfðu fengið ur-endingu með tilkomu stoðhljóðs um 1300. Þannig voru orðmyndir eins og ‘móður’ (lýsingarorð) meðhöndlaðar á annan hátt en orðmyndir eins og ‘móður’ (aukafall af ‘móðir’) jafnvel þótt þær væru stafsettar eins og þótt framburður sé nákvæmlega eins í nútímamáli. Jón Helgason hélt því fram að skáldin hafi byggt þennan greinarmun á aðgreinandi tónkvæði og undir þá kenningu má renna frekari stoðum. Orðmyndir með viðskeyttum greini á borð við ‘stálin’ eða ‘orðið’ gátu ekki staðið í lok vísuorða í dróttkvæðum eða ferskeyttum hætti og sýna þar líkindi við orðmyndir eins og ‘móður’ (lýsingarorð). Bæði orðmyndirnar með viðskeytta greininum og orðmyndirnar með stoðhljóðinu ættu að hafa haft fyrra tónkvæði.
Á 18. öld halda þrír íslenskir fræðimenn því fram að Austfirðingar hafi tón eins og í norsku og sænsku – það er að segja Páll Vídalín, Eggert Ólafsson og Jón Ólafsson úr Grunnavík. Vitnisburður þeirra er trúverðugur og sérstaklega eru orð Páls Vídalíns dýrmæt en þeim hefur hingað til verið lítill gaumur gefinn. Hægt er að tengja það sem Páll segir bæði við vitnisburð kveðskaparins og við heimildir frá 19. og 20. öld um sérstakan framburð við húslestur.
Aðgreinandi tónkvæði er til í nokkrum gerðum í norskum, sænskum og jóskum mállýskum en þeim má skipta í tvo flokka. Annars vegar eru mállýskur þar sem munurinn á fyrra og síðara tónkvæði liggur í tímasetningu eins hás tóns. Hins vegar eru mállýskur þar sem fyrra tónkvæði hefur einn tóntind en síðara tónkvæði hefur tvo. Fræðimenn hafa mjög deilt um það hvor þessara gerða sé upphaflegri og hvernig þær hafi komið til. Íslensku gögnin benda öll til að íslenskt tónkvæði hafi verið af seinni gerðinni með tvo tinda í síðara tónkvæði. Þetta rennir stoðum undir þá kenningu sem Tomas Riad og Paul Kiparsky hafa haldið fram að tveggja tinda tónkvæði sé það upphaflega og hafi orðið til við áhersluárekstur.
Davíð Erlingsson: Leið ljóss yfir Ísland – Um Þrídranga, Bergþórshvol … að Steinkrossi og Stöng
18. ágúst 2023, kl. 16 í Árnagarði, stofu 101
Ádreplingur um fræðaarfinn frá Einari Pálssyni og hugað að framhaldi leiðarinnar alla götu um Helkunduheiði norðaustur á Font. Allt fullt af spurningarmerkjum.
Sólveig Hrönn Hilmarsdóttir: Fyllt í eyðurnar: Um breytingar á notkun latneska lýsingarháttakerfisins
26. ágúst 2022, kl. 16 í Árnagarði, stofu 101
Latneska lýsingarháttakerfið er í hópi svokallað „ósamhverfra“ lýsingarháttakerfa þar sem það hefur einungis beygingarmyndir fyrir lýsingarhátt í germynd nútíðar og þolmynd þátíðar og skortir samsvarandi beygingarmyndir í þolmynd nútíðar og germynd þátíðar. Þetta er ólíkt tungumálum eins og t.d. forngrísku sem hefur beygingarmynd fyrir lýsingarhátt í hverri tíð og mynd.
Í þessum fyrirlestri er þróun latneska lýsingarháttakerfisins rakin og síðan er einblínt á breytingar á notkun þess á öldunum í kringum Krists burð. Þetta er gert út frá kenningum um hlutverk lýsingarháttar í orðræðu og í ljósi félagslegu tengslanna á milli klassísku málanna tveggja, grísku og latínu.
Guðvarður Már Gunnlaugsson: Hugleiðingar um lestrarframburð, Jón Axel Harðarson: Orðið her og myndir þess í skyldum orðum og í forlið mannanafna
20. maí 2022, kl. 16 í Árnagarði, stofu 101
Flutt voru tvö erindi eftir aðalfund Máls og sögu sem fór fram fyrr um daginn og voru þau kynnt svo:
Í því fyrra, sem hefur titilinn „Hugleiðingar um lestrarframburð“, mun Guðvarður Már Gunnlaugsson, rannsóknarprófessor á Árnastofnun, velta því fyrir sér hvort líta megi svo á að einhljóðaframburður á undan ng/nk, þ.e. vestfirskur einhljóðaframburður, sé ekki mállýskueinkenni sem varðveist hafi frá fornu fari heldur eigi upphaf sitt í lestrarframburði á 19. öld. Í seinna erindinu „Orðið her og myndir þess í skyldum orðum og í forlið mannanafna“ mun undirritaður ræða um uppruna orðsins og ólíkar myndir þess í afleiðslum og samsettum mannanöfnum í germönskum málum. Reikna má með að erindin tvö og umræður á eftir þeim taki um klukkustund eða tæplega það.
Haukur Þorgeirsson: Skáldamálið sem tungumál
8. apríl 2022 kl. 16 í Árnagarði, stofu 311
Norrænt skáldamál á 13. öld hafði sinn eigin orðaforða en einnig sína eigin málfræði. Í skáldskap leyfðist ýmislegt sem tíðkaðist ekki annars í norrænu en mál skáldanna var þó ekki eins og aukin útgáfa af hversdagsmálinu heldur laut það sínum eigin takmörkunum. Til dæmis var ekki hægt að hefja setningar í skáldskap á forsetningu þótt það væri eðlilegt í óbundnu máli. Annað dæmi er að viðskeyttur greinir var ekki notaður í skáldskap þrátt fyrir aldalanga notkun í prósa og hversdagslegu tali. Í erindinu verður skoðað að hvaða leyti það sé frjótt að hugsa um skáldamálið sem sérstakt tungumál. Hákonarkviða eftir Sturlu Þórðarson verður borin saman við Hákonar sögu eftir sama höfund. Einnig verður hugað að máltöku skáldamáls og elstu íslensku prósaljóðunum.
Haukur Þorgeirsson: Hrynjandi í kveðskap á latínu og norrænu
15. október 2021 kl. 15:30 í Árnagarði, stofu 101
Ákveðin líkindi má greina milli þeirrar braglistar sem iðkuð var í Rómaveldi hinu forna og germansks brags eins og við þekkjum hann í heimildum frá miðöldum. Hans Kuhn taldi óvíst hvort um væri að ræða sameiginlegan arf, áhrif tilkomin á þjóðflutningatímanum eða jafnvel einskæra tilviljun (Das Dróttkvætt, bls. 55). Í erindinu verður farið í saumana á þessum líkindum og ekki síst þeirri togstreitu sem skapast þegar bragurinn tekur bæði tillit til áherslu og lengdar atkvæða. Líkindin í þessum efnum kunna að vera nánari en Kuhn gaf til kynna. Hverjar sem orsakirnar eru getur samanburðurinn varpað nokkru ljósi á listfengi forns kveðskapar.