Uncategorized – Mál og saga

8. Ólafsþing 2025

Mál og saga býður alla velkomna á Ólafsþing fyrsta vetrardag, laugardaginn 25. október nk., í fyrirlestrasal Eddu við Arngrímsgötu.

Ráðstefnan fer nú fram í áttunda sinn og er haldin í samstarfi við Málvísindastofnun Háskóla Íslands.

Dagskrá

9:25–9:30 Þingið sett

9:30–10:00 Haukur Þorgeirsson: Formgerð, fílólógía og félagslegir þættir – þróun hins forna hljóðasambands ‘vá’

10:00–10:30 Jón Axel Harðarson: Um klofningu og stígandi tvíhljóð í fornnorrænu

10:30–11:00 Kaffihlé

11:00–11:30 Helgi Skúli Kjartansson: Bragreglan um „órofinn nafnlið“

11:30–12:00 Teresa Dröfn Freysdóttir Njarðvík: Bragfræðileg óregla í miðaldarímum – samsláttur í braghendu og úrkasti

12:00–12:30 Yelena Sesselja Helgadóttir: Um tengsl þulubyggingar við umhverfi þulunnar, eða Fylgni enn óþekk(t)

12:30–13:30 Hádegishlé

13:30–14:00 Þorgeir Sigurðsson: Sagnaforliðurinn ‘of’ í elsta íslensku ritmáli

14:00–14:30 Guðvarður Már Gunnlaugsson: Eru 17 rithendur á íslensku hómilíubókinni? Eða aðeins ein?

14:30–15:00 Aðalsteinn Hákonarson: Textafræði örnefnaskrár

15:00–15:30 Kaffihlé

15:30–16:00 Katrín Axelsdóttir: Hugað að hælibörvum – Lítið eitt um rúnaristuna Qorlortup Itinnera 2 (GR NOR1998;10)

16:00–16:30 Guðrún Þórhallsdóttir: Leikur að orðsifjum – Taumhald, tamning, þamir og þumur í íslensku og færeysku

16:30–17:00 Jón Símon Markússon: Um útjöfnun algengra beygingarvíxla í fleirtölumyndum færeyskra karlkynsnafnorða

17:00 Ráðstefnuslit og léttar veitingar

Allir velkomnir

Útdrættir erinda (eftir stafrófsröð Fyrirlesara)

Aðalsteinn Hákonarson: Textafræði örnefnaskrár

Örnefnasafn Árnastofnunar er heimildasafn um örnefni og er uppistaðan í safninu svonefndar örnefnaskrár. Sumar þeirra skráðu heimildarmenn sjálfir en flestar skráðu örnefnasafnarar eftir heimildarmönnum. Seint á sjöunda áratug síðustu aldar höfðu fengist örnefnaskrár af meginþorra bæja á landinu, yfir 7000 talsins, auk skráa um afréttir og fleira. Var þá ákveðið að beina kröftum í auknum mæli að því að endurskoða og auka við örnefnaskrár sem fyrir voru í safninu. Í kjölfarið hefur stór hluti örnefnaskráa verið endurskoðaður efnislega og einnig hefur stór hluti verið endurritaður án efnislegra breytinga. Er nú svo komið að flestar örnefnaskrár, sem miðlað er til notenda (nú einkum á vefnum nafnið.is), má líta á sem útgáfur á textum handrita (handskrifaðra og vélritaðra) sem hafa verið lögð til hliðar í skjalageymslu.

Í erindinu er fjallað um örnefnaskrá Kasthvamms og Árhvamms (í Reykdælahr. í S-Þing.) sem fyrirlesari bjó til nýrrar útgáfu árið 2023 í samráði við Hallgrím Pétursson frá Árhvammi (1934–2025). Saga skrárinnar er fjölþætt og flóknari en venja er og rannsókn á henni, sem gerð var við undirbúning útgáfunnar, varpar ljósi á sambandið milli útgefinna örnefnaskráa (sbr. nafnið.is) og gagnanna í skjalageymslunni sem eru t.d. frumrit, minnisbækur og eldri útgáfur á örnefnaskrám sem lagðar hafa verið til hliðar.

Guðrún Þórhallsdóttir: Leikur að orðsifjum: Taumhald, tamning, þamir og þumur í íslensku og færeysku

Í grein í Fróðskaparriti 69 (2023) fjallaði Jógvan í Lon Jacobsen um uppruna færeyska nafnorðsins tamarhald og hugsanleg tengsl þess við fær. teymahald og ísl. taumhald. Öll merkja orðin ‚tak, stjórn‘. Fyrri liður orðanna fær. teymahald, ísl. taumhald er fnorr. taumr ‚sá hluti beislis sem haldið er í‘, en fyrri liður orðsins tamarhald er að mati Jógvans óskyldur. Þar sé á ferðinni gamalt færeyskt orð, tomur (einnig tømur), en tilsvarandi orð séu ekki varðveitt í öðrum norrænum málum. Þetta sé kvenkynsorð af flokki ōn-stofna, nf. et. *tama, ft. *tǫmur. Inn í samsetta orðið *tama-hald með eignarfall fleirtölu sem fyrri lið hafi verið skotið r. Orðið *tama taldi Jógvan skylt so. temja (< *tamjan) og lo. tamur. Skýring Jógvans gerir því ráð fyrir að orðin tomur/tømur og tamarhald eigi uppruna í orði sem byrjaði á t á frumnorrænum tíma.

Hins vegar er einnig ástæða til að kanna hvort fyrrgreind orð geti átt frændorð með þ í íslensku af því að frumnorrænt *þ varð að t í færeysku (sbr. þak > tak, þeir > teir). Ef flett er upp í Íslenskri orðsifjabók Ásgeirs Blöndal Magnússonar (1989) má t.d. finna no. þöm, þum og þuma sem öll merkja ‚rauf, æs‘. Í fyrirlestrinum verður rætt um uppruna þessara orða og hvað þurfi til að tengja þau fær. tomur/tømur og tamarhald.

Guðvarður Már Gunnlaugsson: Eru 17 rithendur á íslensku hómilíubókinni? Eða aðeins ein?

Íslenska hómilíubókin (Isl. Perg. 4to nr 15) í Konungsbókhlöðunni í Stokkhólmi er elsta íslenska handritið sem virðist hafa varðveist nokkurn veginn í heilu líki, en hún er talin hafa verið skrifuð um 1200. Handritið hefur verið gefið út þrisvar sinnum. Fyrsti útgefandinn, Theodor Wisén (1872, 1888a), taldi að það hefði verið skrifað af einum manni, en samtímamaður hans, Ludvig Larsson, (1887, 1888), taldi að það væru a.m.k. þrjár rithendur á því og jafnvel 10 (og hugsanlega 11). Vilhelm Gödel sagði í skrá sinni yfir íslensk og norsk handrit í Konungsbókhlöðunni að 7 manns hefðu skrifað bókina. Annar útgefandinn, Fredrik Paasche (1935), var varkárari og talaði um nokkrar rithendur en nefndi ekki nákvæman fjölda þeirra. Margir fræðimenn töluðu um nokkrar eða margar rithendur en nefndu yfirleitt ekki ákveðinn fjölda. Börje Westlund (1974) komst að þeirri niðurstöðu að rithendurnar væru 12, en Eva Rode (1974) fann 14 hendur. Fræðimenn eru ekki aðeins ósammála um fjölda rithanda, heldur einnig um hvar skil frá einni hönd til annarrar er að finna, þannig að ef öll rithandaskil, sem hafa verið nefnd, eru talin gæti fjöldi rithanda verið allt að 17. Síðasti útgefandinn, Andrea de Leeuw Van Weenen (1993), segir hins vegar að hún hafi tilhneigingu til að vera meira og meira þeirrar skoðunar að aðeins einn skrifari hafi verið að verki.

Í þessum fyrirlestri mun ég íhuga hvers vegna fræðimenn hafa komið með svo ólíkar skoðanir á því hversu margar hendur eru í íslensku hómilíubókinni og reyna að finna rökin fyrir skilunum frá einni rithendi til annarrar. Einnig velta vöngum yfir hvort aðeins einn skrifari hafi skrifað bókina.

Haukur Þorgeirsson: Formgerð, fílólógía og félagslegir þættir – þróun hins forna hljóðasambands ‘vá’

Alþekkt er að hljóðasambandið sem í samræmdri stafsetningu fornri er ritað vá hefur í flestum tilfellum orðið að vo í nútímamáli. Um eðli þessarar breytingar setti Hreinn Benediktsson fram sannfærandi kenningu en samkvæmt henni felst breytingin í því að sérhljóðið í þessu sambandi var endurtúlkað. Fyrst tvíhljóðaðist á víðast hvar úr [ɔː] í [auː] en viðhélt einhljóðsframburðinum í hljóðasambandinu vá. Við hljóðdvalarbreytinguna varð lengd sérhljóða síðan stöðubundin og rann þá sérhljóðið í sambandinu vá saman við hið forna o.

Ég tel að kenning Hreins sé rétt. Eigi að síður er hægt að bæta verulega við hans greiningu með því að nálgast viðfangsefnið frá öðrum sjónarhóli. Hreinn skrifaði í anda formgerðarstefnunnar og leitaðist við að skýra þau gögn sem hann vann með út frá kenningum sínum um sérhljóðakerfi íslensku og sambandi eininganna innan þess kerfis. Markmið mitt er hins vegar að fylla inn í myndina annars vegar frá fílólógísku sjónarmiði og hins vegar frá samfélagslegu sjónarmiði. Ég hef gert nýja könnun á heimildunum sem við höfum og leitast við að setja mig í spor þeirra málnotenda sem sköpuðu þær heimildir. Ég spyr þá að því hvaða þættir – til viðbótar við sjálfar málbreytingarnar – stýri því hvernig gögnin líta út.

Þau gögn sem hér eru greind skiptast í tvo flokka – annars vegar stafsetning og hins vegar kveðskapur. Fyrst er hér farið í saumana á íslenskri stafsetningu frá 14. öld og fram á 17. öld, með áherslu á dagsett skjöl. Síðan er kannað hvernig rími í kveðskap er háttað bæði fyrir og eftir hljóðdvalarbreytingu, einkum hjá rímnaskáldunum. Þessir tveir flokkar heimilda benda á sömu niðurstöður.

Helgi Skúli Kjartansson — Bragreglan um „órofinn nafnlið“

Útgangspunktur er braglína í Bersöglisvísum Sighvats:

Sighvats hugr es hittig (handritin)

Sighvats hugr mun hittask (Finnur Jónsson)

Sighvats es hugr hizig (E. A. Kock)

með rökstuðningi Kari Ellen Gade:

The ms. readings are unmetrical. In a noun phrase consisting of two elements, alliteration cannot fall on the second element without the first element also alliterating.

Kock gerir þó ráð fyrir gildum frávikum frá reglunni, jafnvel hjá Sighvati sjálfum: gaf margan val vargi (og því þá ekki: *mun Sighvats hugr hittask ?), þó hann fylgi reglunni í Hlýð mínum brag, meiðir.

Fyrir utan dróttkvæðar braglínur með þessari ákveðnu hrynjandi er reglan greinilega gild í mestöllum fornum kveðskap. Hana verður að skilja svo að í fornmálinu hafi órofinn nafnliður verið ein framburðarlota með þyngstri áherslu á fyrra/fyrsta orðið.

Út frá því verður rætt um bragfræðilega túlkun nokkurra braglína, m.a.:

Hann sló gull rautt

sem fljótt á litið brýtur bæði gegn braggerðaflokkun Sievers og lögmáli Cragies en gerir raunar hvorugt. Og

Kominn em´k á jó Íva

Þat mælti mín móðir

Esa mér sem tinteini

sem er flókið – ekki þó ómögulegt – að koma heim við þá túlkun á Cragies-lögmáli að fjórða bragstaðan, hér jó, mín og tin-, megi ekki yfirskyggja þá fimmtu.

Til að sú túlkun standist þarf hún að hafa framkallað Craigies-lögmálið á elsta stigi dróttkvæðs háttar. Síðan hafi reglan þróast, farið að leyfa frávik, með þyngri áherslu á fjórðu stöðu en fimmtu, og verið yfirfærð á bragarhætti eins og fornyrðislag og stutta runhendu þar sem fimmta bragstaðan var aldrei til. Þó venja sé að telja dróttkvæðan hátt myndaðan af fornyrðislagi, þá er raunar alveg mögulegt að hið varðveitta sér-norræna fornyrðislag hafi þróast samhliða honum og þegið bragreglur að láni frá honum.

Þar opnast spurning sem reynt verður að reifa fremur en svara um „ættartré“ fornu háttanna og uppruna þeirra í ringulreið „stóra brottfalls“.

Jón Axel Harðarson: Um klofningu og stígandi tvíhljóð í fornnorrænu

Hljóðasambönd sem sett eru saman af hálfsérhljóðinu j [i̯] eða v [u̯] og sérhljóði eru oft kölluð „stígandi tvíhljóð“, sbr. orð eins og jata, bjarg, jǫfurr, fjǫrðr, sjá, trjóm, fjós, bjóða, kljúfa, vara, sverð, vándr, svę́fa, vǫ́n, vín. Stígandi tvíhljóð sem hafa j sem fyrri þátt eru orðin til á ólíkan hátt:

við klofningu: í áhersluatkvæði gat sérhljóðið e „klofnað“ ef a eða u (sem síðar féll oft brott) fór á eftir í næsta atkvæði. Útkoman var þá ja (a-klofning) eða jo/jǫ (u-klofning). Þetta á t.d. við um orðin jata, bjarg, jǫfurr, fjǫrðr;
við samdrátt, sbr. sjá, frjá, trjóm, Sjólfr, skjóttr < séa, fría, tréom, Sæulfr/Sæolfr, *skýóttr;
úr gömlu hnígandi tvíhljóði eu, sbr. bjóða, kljúfa < *beuðan, *kleuƀan.

Þessum stígandi tvíhljóðum er það sameiginlegt að í þeim hefur fyrri þátturinn (j) orðið til úr frammæltu sérhljóði. Þó er sá munur á þeim að í (1) þróaðist stutt sérhljóð á eftir j en í (2) og (3) langt sérhljóð. Í erindinu verður reynt að útskýra þessa ólíku þróun og tilgáta sett fram um þá hljóðkerfislegu ferla sem liggja að baki.

Jón Símon Markússon: Um útjöfnun algengra beygingarvíxla í fleirtölumyndum færeyskra karlkynsnafnorða

Bæði færeyska og íslenska erfðu beygingarvíxl af taginu kk. a-st. nf.ft. hestar ~ þf.ft. hesta, kk. i-st. gestir ~ gesti úr fornvesturnorrænu. Umræddar karlkynsmyndir hafa þó fallið saman í færeysku og eru nú undantekningarlaust samhljóða (e. syncretic), sbr. fær. nf./þf.ft. hestar, gestir. Að öllum líkindum var breytingin um garð gengin um eða upp úr 1900. Fyrir samfallið voru karlkynsmyndir með nf./þf.ft. –ur og allar samsvarandi kvenkyns- og hvorugkynsmyndir samhljóða. Að auki voru samhljóða myndir langtum fleiri en þær sem lutu að víxlum af taginu nf.ft. –ar ~ þf.ft. –a, –ir ~ –i. Í fyrirlestrinum verða færð rök fyrir því að hærri mynsturstíðni (e. type frequency) samhljóma (e. syncretism) í nefnifalli og þolfalli fleirtölu hafi haldist í hendur við nær undantekningarlaust hvarf gamals r úr bakstöðu mynda á borð við fær. kk. nf.ft. hestar, gestir, kvk. nf./þf.ft. myndir, skeiðar, søgur á undan viðskeytta greininum með n-, sbr. fær. (borið fram) hestarnir hestarnir [hɛstanɪɹ], gestirnir [͡tʃɛstɪnɪɹ] myndirnar [mɪntɪnaɹ] o.fl. Við ofangreint hvarf r í færeyskum karlkyns a– og i-stofnum fór ein óákveðin fleirtölumynd með –r, sbr. nf.ft. hestar, að víxlast á við þrjár r-lausar myndir, sbr. þf.ft. hesta, nf.ft.mgr. hestarnir [hɛstanɪɹ], þf.ft.mgr. hestanar; sömuleiðis gestir : gesti, gestirnir [͡tʃɛstɪnɪɹ], gestinar. Við sömu breytingu eignuðust kvenkynsorð aftur á móti tvær samsvarandi og samhljóða óákveðnar myndir með r á móti tveimur án r, t.d. nf./þf.ft. myndir : nf./þf.ft.mgr. myndirnar [mɪntɪnaɹ]. Eftir hvarf r á undan greininum taka færeysk hvorugkyns ija-stofna og an-stofna orð upp r í óákveðnum fleirtölumyndum, t.d. nf./þf.ft. dømir (eldra dømi), sbr. ísl. dæmi; nf./þf.ft. eygur (eldra eygu), sbr. ísl. augu. Við þessa breytingu er andstæðunni milli tveggja óákveðinna fleirtölumynda með r annars vegar og tveggja ákveðinna mynda án r hins vegar nú dreift –– þó nokkuð ójafnt –– yfir nafnorð af öllum þremur kynjunum, t.d. kk. nf./þf.ft. føtur : nf./þf.ft.mgr. føtu_nar; kvk. myndir : myndi_nar; hk. dømir : dømi_ni, eygur : eygu_ni. Sýnt verður fram á að há mynsturstíðni samhljóma, auk dreifitíðni (e. dispersion) nýju andstæðunnar milli r og r-leysis í fleirtölumyndum orða af öllum þremur kynjum stuðlar að samfalli r-lausu myndanna í þolfalli fleirtölu við nefnifallsmyndina með r og þar með undantekningalausum samhljóma nefnifalls og þolfalls fleirtölu í færeyskum nafnorðum. Undir þetta ýtti hinn litli hljóðfræðilegi munur sem var á greinislausum nefnifalls- og þolfallsmyndum í fleirtölu karlkynsorðanna, sbr. nf.ft. hestar og hesta, sömuleiðis gestir og gesti.

Katrín Axlsdóttir: Hugað að hælibörvum – Lítið eitt um rúnaristuna Qorlortup Itinnera 2 (GR NOR1998;10)

Grænlenskar rúnaristur eru ekki ýkja margar í samanburði við þann fjölda sem fundist hefur í Skandinavíu. Á vefnum Rundata.info eru þær rétt rúmlega hundrað (sænskar ristur eru þar hátt í 4000). Flestar grænlensku risturnar eru stuttar og margar eru mjög skaddaðar og því torráðnar. Frá þessu eru þó undantekningar, t.d. áletrun á kefli sem fannst við uppgröft í lok síðustu aldar við bæinn Qorlortup Itinnera (Eystribyggð, nærri Brattahlíð), GR NOR1998;10. Rúnir eru á báðum hliðum keflisins, tæplega 50 á hvorri hlið, og flestar þeirra ágætlega læsilegar. Engin orðaskil eru þó sýnd og textinn því nokkuð óljós. Hér hafa menn samt talið sig greina kveðskap og þar með fyrstu heimildina um ritaðan norrænan kveðskap á Grænlandi. Þarna er enda að finna orðið hœlibǫrr, orð sem kemur fyrir í lausavísu eignaðri Íslendingnum Hásteini Hrómundarsyni (10. öld) en fyrri hlutinn hljóðar svo: Hér megu hœlibǫrvar / hljóms daltangar skjóma / dýrs hvat drýgðu fjórir / dags verks séa merki (Hér megu séa merki dags verks daltangar, hvat fjórir hœlibǫrvar dýrs skjóma hljóms drýgðu; Skjaldedigtning BI:91). Orðið hœlibǫrr kemur annars hvergi fyrir annars staðar. Í vísunni vísar það til manns (bǫrr merkir‛tré’ en er notað í ýmsum mannskenningum í skáldskap, s.s. auðs bǫrvar og baugs bǫrvar; fyrri liðurinn hœli– er talinn skyldur sögninni hœla ‛hrósa’) og með kenningunni skjóma hljómr (‛orrusta’) er þetta þá ‛stríðsmaður’.

Í erindinu verður rætt um hœlibǫrr og önnur orð sem hugsanlega má lesa í Qorlortup Itinnera 2, aldur ristunnar og málstig. Þá verður ræddur sá möguleiki að í áletruninni sé eitthvað annað á ferðinni en kveðskapur.

Teresa Dröfn Freysdóttir Njarðvík: Bragfræðileg óregla í miðaldarímum: samsláttur í braghendu og úrkasti

Þegar kemur að aldursgreiningu rímna hafa sumir fræðimenn bent á bragfræðilega óreglu til marks um háan aldur rímnaflokka (e.g. óreglulegur ferskeyttur háttur Sörla rímna). Í rímum fyrir 1600 eru nokkur dæmi um bragfræðilega óreglu, þar sem samsláttur á bragarháttum innan rímu virðist ekki hafa talist skipta háttum og/eða ekki álitinn vera braglýti fyrr en á seinni tíð. Oft er því slegið fram að í elstu rímum komi slíkur samsláttur hátta fyrir eða þá á elsta skeiði rímna. En getur slík bragfræðileg óregla í raun verið aldursgreinandi og á hvaða tímabili er slíkur samsláttur algengur?

Braghendan er elsti þríkvæði hátturinn en í miðaldarímum eru þó dæmi um að braghendu og valhendu sé slegið saman, en hættirnir eru keimlíkir. Í braghendu eru öll vísuorð óstýfð meðan í valhendu eru öll vísuorð stýfð. Í alls 9 rímum, í 7 rímnaflokkum er þessum tveim háttum slegið saman og virðist ekki vera gerður greinamunur á háttunum.

Það sama á við um úrkast, sem er eitt elsta afbrigði ferkvæða háttarins. Í reglulegu úrkasti eru frumlínur ýmist stýfðar eða óstýfðar meðan síðlínur eru ávallt óstýfðar. Í eldri rímum er ekki gerður greinamunur á reglulegu úrkasti og frumstýfðu úrkasti, og standa afbrigðin þar í frjálsri dreifingu. Það kemur þó fyrir í miðaldarímum að úrkasti er blandað saman við dverghendu – sem er eins og úrkast nema að þar eru síðlínur stýfðar. Séu öll vísuorð stýfð er hátturinn frumstýfð dverghenda. Í miðaldarímum eru dæmi um að úrkasti og dverghendu, jafnvel frumstýfðri dverghendu, sé slegið saman í alls 8 rímum í jafnmörgum rímnaflokkum.

Hér er ætlunin að skoða nánar þau tilvik þar sem braghendu og valhendu eða úrkasti og dverghendu er slegið saman og athuga hvort slík bragfræðileg óregla geti verið aldursgreinandi.

Yelena Sesselja Helgadóttir: Um tengsl þulubyggingar við umhverfi þulunnar, eða Fylgni enn óþekk(t)

Greint verður frá tilraun minni til að komast með reikniaðferðum að því hvort og þá hversu mikið bygging þulu tengist umhverfi hennar, eða ytri aðstæðum. ‚Þulubygging‘ er í þessu samhengi samsetning þulunnar, þ.e. hvaða textabútar mynda þulu og í hvaða röð þeir koma. Með ‚umhverfi‘ þulu eða ‚aðstæðum‘ er átt við hvar og hvenær þulan var skrifuð niður eða tekin upp, hvenær heimildarmaður hennar fæddist eða hvar hann var uppalinn eða búsettur á fullorðinsárum, jafnvel hvert kyn eða starf hans var. Áður en ég hóf tilraunina hafði ég fundið nokkur tilbrigði sem tengdust einhverju svæði á landinu og nokkrar byggingareiningar sem virðast einkum hafa verið til á einhverri ákveðinni öld. Ég reiknaði því með ákveðinni fylgni milli þulubyggingar og a.m.k. einhverra þátta í umhverfi þulna.

Aðferðin byggist á mælanlegri textafjarlægð, en reiknaður er fylgnistuðull á milli tveggja fjarlægðarfylkja (e. distance matrices), annars sem lýsir þulubyggingu og hins sem lýsir umhverfi þulutextanna. Í Þórnaldarþulu, sem varð fyrir valinu, kóðaði ég byggingu hvers texta með bókstöfum (hver bókstafur táknaði sína textablokk, þ.e. tiltölulega stöðugan, þó ekki tilbrigðalausan þulukafla). Aðstæður þulna kóðaði ég með tölustöfum og merkinu ‚?‘ (=óþekkt). Þessir tveir kóðar voru síðar meðhöndlaðir sem textastrengir. Á grundvelli strengjanna voru reiknuð Hamming-fjarlægðarfylki og á milli fylkjanna var reiknaður fylgnistuðull Pearsons. Sama ferli var síðar endurtekið til að fá fylgnistuðul Pearsons fyrir hvern þátt í umhverfi þulna sér í lagi. Fylgnistuðullinn reyndist ávallt – og óvænt – vera mjög lítill. Sömu sögu var að segja frá öðrum þuluflokki, Heyrði ég í hamrinum, sem ég notaði sem samanburðarhóp.

Nýlega endurtók ég tilraunina en reiknaði fjarlægðarfylki út frá heildartextum þulnanna (en ekki kóðaðri byggingu þeirra). Þá gefur sama aðferðin nokkuð frábrugðnar niðurstöður sem verður greint frá í erindinu.

Þorgeir Sigurðsson: Sagnaforliðurinn ‘of’ í elsta íslensku ritmáli

Í fornum textum, fram til um 1225, var að finna torskilið smáorð, of, framan við sagnir. Árið 1929 hélt Hans Kuhn því fram að þetta smáorð breytti sögninni þannig að í stað þess að hún lýsti verknaði sagnar lýsti hún möguleika á verknaðinum. Hann benti á sams konar smáorð í fornri grísku. Aðrir hafa ekki tekið undir þetta með Kuhn, fyrr en dr. Þorgeir Sigurðsson gerði það í grein sem birtist á þessu ári í septemberhefti Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur (PBB). Í greininni er farið yfir rök Kuhn og bætt við þau. Í fyrirlestrinum er þessu lýst. Eins og gildir um gríska smáorðið er íslenska smáorðið helst notað í tilteknum gerðum setninga. Í íslensku fornmáli er það í setningum þar sem merkingargreinandi munur er mestur á því að verknaður sé framkvæmdur og að hann sé mögulegur. Kuhn lýsti þremur gerðum slíkra setninga en í greininni er þeirri fjórðu bætt við. Þetta verður til þess að í 90 prósent tilvika er umrætt smáorð í slíkum setningum. Þar að auki er bent á að smáorðið er aldrei haft framan við sagnir í þátíð. Í þriðja lagi er sýnt hvernig megi umorða setningar með umræddu smáorði þannig að merkingin komist til skila, án þess að nota of.

Dæmi með of úr Hómilíubókinni;

að aldregi of es réttlátur, nema þolinmóður sé.

Merkingin er: að sá getur ekki verið réttlátur sem ekki er þolinmóður

Til skýringar á þessu segir:

Því að oft er annars fús en réttast of skilur vera og þarf af því þolinmæðina með réttlætis viljanum á móti fýstar viljanum röngum.

Merking er hér: því að oft er maður fús að gera það sem maður getur skilið að er ekki réttast og þess vegna þarf þolinmæðina ásamt réttlætis viljanum á móti röngum fýsnar viljanum.

8. Ólafsþing, 25. október 2025: Fyrirlestrakall

Áttunda Ólafsþing félagsins verður haldið fyrsta vetrardag, þ.e. laugardaginn 25. október nk., í fyrirlestrasal Eddu.

Kallað er eftir fyrirlestrum um söguleg málvísindi og textafræði á málvísindalegum grunni. Efni fyrirlestranna getur tengst sögulegri málfræði íslensku, norrænna, germanskra eða annarra indóevrópskra mála, enn fremur handritafræði, rúnafræði, bragfræði, nafnfræði eða goðafræði svo eitthvað sé nefnt.

Erindi á Ólafsþingi skulu að jafnaði flutt á íslensku en einnig kemur til greina að þau séu flutt á öðrum málum.

Þeir sem hafa hug á að halda fyrirlestur eru beðnir um að senda vinnutitil og útdrátt um efnið (200–300 orð) til Jóns Axels Harðarsonar (jonaxelh@hi.is) eigi síðar en 1. október.

Aðalfundur Máls og sögu 2025 og fyrirlestur Þorgeirs Sigurðssonar

Aðalfundur félagsins verður haldinn föstudaginn 20. júní nk. kl. 15:00 í stofu 209 í Eddu, Arngrímsgötu 5, 107 Reykjavík. Eftir fundinn eða kl. 15:30 mun Þorgeir Sigurðsson doktor í íslenskri málfræði og sérfræðingur í þróun norrænnar bragfræði flytja erindi. Titill og lýsing þess fer hér á eftir:

Kjár og Caesar

Um nafnið Kjár segir Ásgeir Bl. Magnússon (1989: 458): „karlmannsnafn (í Eddukv.); sagnkonungsheiti. Uppruni óljós, afbökun eða ummyndun e-s erlends heitis, e.t.v. úr Caesar eða komið úr fír. cíar ‘brúnn’“. Í erindinu verða leidd rök að því að Kjár sé nafnið, en ekki titillinn, Caesar. Samanburður á íslenskum og fornenskum heimildum ásamt nýrri túlkun á vísu í Bandadrápu rennir stoðum undir þessa skýringu. Að lokum verður rætt um þá kenningu Guðbrands Vigfússonar að Eddukvæði geymi minningu um átök Germana og Ágústusar keisara.

Allir velkomnir

7. Ólafsþing 2024

Mál og saga býður alla velkomna á Ólafsþing sem fram fer fyrsta vetrardag, laugardaginn 26. október nk., í fyrirlestrasal Eddu við Arngrímsgötu.

Ráðstefnan, sem nú fer fram í sjöunda sinn, er haldin í samstarfi við Málvísindastofnun Háskóla Íslands.

Dagskrá

9:25–9:30 Þingið sett

9:30–10:00 Sigríður Sæunn Sigurðardóttir: Kerfisvæðing flóknu forsetninganna á bak við og við hliðina á

10:00–10:30 Jón Friðjónsson: Íslenskt mál og gervigreind (spjallmennið ChatGPT)

10:30–11:00 Kaffihlé

11:00–11:30 Aðalsteinn Hákonarson: Högn(i)

11:30–12:00 Guðrún Þórhallsdóttir: Málfræðin í náttúrunafnakenningunni

12:00–12:30 Katrín Axelsdóttir: Er –ey hin nýja –ína?

12:30–13:30 Hádegishlé

13:30–14:00 Helgi Skúli Kjartansson: Himnasmiður og hryngerðirnar

14:00–14:30 Klaus Johan Myrvoll: «Poetisk stemmatikk» – opprinnelsen og utviklingen av Óláfs saga hins helga

14:30–15:00 Þorgeir Sigurðsson: Samdi Snorri skýringarnar við Háttatal?

15:00–15:30 Kaffihlé

15:30–16:00 Heimir Freyr Viðarsson: Af meintri vömm Wiséns – Ritdeilan við Larsson og spjöllin á Íslenskri hómilíubók

16:00–16:30 Jón Axel Harðarson: Forarpyttir orðsifjafræðinnar: Nokkur dæmi

16:30 Ráðstefnuslit og léttar veitingar

Allir velkomnir

Útdrættir erinda (eftir stafrófsröð Fyrirlesara)

Aðalsteinn Hákonarson: Högn(i)

Í færslu um mannsnafnið Högni í Íslenskri orðsifjabók er nefnt íslenska fjallsheitið Högn. Ásgeir Bl. Magnússon benti á að það virðist eiga sér samsvörun í nýnorsku hogn (kvk.) er merki ‘fjallshryggur, fjallsegg’. Alf Torp taldi það kunna að vera skylt sagnorðinu hanga en það áleit Ásgeir vafasamt. Hæpið er enda að skýra íslenska fjallsheitið þannig. Mannsnafnið Högni hefur verið talið skylt orðunum hagi og hegna ‘girða af, verja gegn ágangi’ og sé upphafleg merking þess ‘verndari, landvarnarmaður’. Ásgeir taldi að fjallsheitið Högn kynni að vera skylt því og hefði merkt ‘skjólríkt fjall, fjallgirðing’.

Fjallið Högn, sem er framarlega í Langadal í Ísafjarðardjúpi, er fyrst nefnt svo á Herforingjaráðskorti frá 1915 (og svo á opinberum kortum allar götur síðan), en í öðrum heimildum er það nefnt Högni og afleidd nöfn eru Högnafjall, -hlíðar, Högnavötn og Högn(a)á.

Högna-örnefni er að finna víða á landinu. Högnahaugur og Högnhöfði eru nöfn á fjöllum og Högnaklettur er það sem nafnið ber með sér. Annars konar náttúrufyrirbæri eru einnig kennd við högna í örnefnum, sbr. nöfnin Högnalækur, -blá, -brekkur, -dalur, -vatn, -gróf, –hóll og -völlur. Bæjarnafnið Högnastaðir er á þremur stöðum á landinu og önnur býlanöfn eru Högnagerði og -völlur.

Á afmörkuðu svæði í Noregi og Svíþjóð kemur orðið hogn/hågn fyrir í nöfnum á fjöllum (oftar en ekki háum fjöllum að því er virðist). Í Suður-Þrændalögum eru dæmin Melshogna, Forilhogna, Buhogna og Sauhogna og fleiri dæmi eru í Østerdalen í Noregi. Handan landamæranna eru til að mynda Digerhågna og Fruhågna í Härjedalen og Härjehågna í Dalarna.

Í erindinu verða raktar heimildir um Högna-nöfn á Íslandi og svipuð nöfn í nágrannalöndunum, íslensku nöfnin borin saman við hin erlendu og eftir megni reynt að skýra nöfnin.

Guðrún Þórhallsdóttir: Málfræðin í náttúrunafnakenningunni

Nú árið 2024 er öld liðin frá fæðingu Þórhalls Vilmundarsonar og sextíu ár frá þeirri hugljómun hans sem brátt fékk nafnið náttúrunafnakenningin. Þegar þetta afmælisár nálgaðist hafði ég ástæðu til að rifja upp kynnin af ritsmíðum hans um íslensk örnefni og lesa óbirt handrit. Þá átti ég fyrir höndum að flytja fyrirlestur á ráðstefnu samanburðarmálfræðinga í Bandaríkjunum og áttaði mig á að líklega hefði aldrei verið fjallað um náttúrunafnakenninguna frammi fyrir þess konar áheyrendum, samanburðarmálfræðingum sem væru ekki sérfræðingar í norrænum málum og hefðu aldrei heyrt á Þórhall eða rannsóknir hans minnst. Ég skilaði inn titlinum „Slaughtering Settlers“ og samdi erindi sem hæfði markhópnum.

Fyrrnefndur fyrirlestur varð tilefni til að hugleiða hvernig ætti að meta náttúrunafnakenninguna og einstakar örnefnaskýringar í hennar anda með mælikvörðum samanburðarmálfræðinnar eða sögulegra málvísinda almennt. Að sjálfsögðu er þess krafist að fjallað sé um málbreytingar hvers konar með strangvísindalegum aðferðum og oft þykir þá tortryggilegt að aðrir en málfræðingar fáist við þær. Á hinn bóginn búa sögulegir málfræðingar við þann vanda að málheimildir frá eldri málstigum eru gloppóttar og eru alvanir því að þurfa að geta sér til um þróun orðmynda á forsögulegum tímum. Auk þess þurfa þeir að gæta að því að sérnöfn taka stundum sérkennilegum breytingum og að einnig kemur fyrir að sérnafn haldi beygingu sinni eða framburði óbreyttum en taki ekki þátt í breytingum sem verða í samnöfnum. Í fyrirlestrinum verður fjallað um náttúrunafnakenninguna með þessar aðstæður í huga, tekin dæmi af örnefnum og sýnishorn úr skrifum Þórhalls.

Heimir Freyr Viðarsson: Af meintri vömm Wiséns – Ritdeilan við Larsson og spjöllin á Íslenskri hómilíubók

Íslensk hómilíubók, sem varðveitt er í skinnbókinni Sthm. Perg. 15 4to frá um 1200, er án vafa meðal mestu dýrgripa málsögunnar og ómetanleg heimild um íslenskt mál á síðari helmingi 12. aldar. Þrátt fyrir að handritið sé vel varðveitt, nokkuð heilt og í góðu ástandi miðað við aldur, vita færri að átt var meðvitað við texta skinnbókarinnar á s.hl. 19. aldar, að því er talið er „til samræmis við“ fræðilega útgáfu hennar (Wisén 1872).

Í erindinu verður farið stuttlega yfir þessa reyfarakenndu frásögn, skyggnst inn í vinnubrögð meints geranda og mannsins sem afhjúpaði hann, Ludvigs Larssons (1860-1933). Larsson var annálaður fyrir vandvirkni sína, nákvæmni og jafnvel smásmygli, en færa má rök fyrir að yfirburðastaða hins virta prófessors Theodors Wiséns (1835-1892), sem jafnframt hafði hlotið verðlaun fyrir útgáfuna, hafi gert Larsson erfiðara um vik að leiða hið sanna í ljós; tæpast hefur sviplegt andlát Wiséns skömmu eftir útgáfu tímamótarits Larssons, Ordförrådet i de älsta islänska handskrifterna (1891), sem fylgdi ekki textanum í útgáfu Wiséns, bætt þar neitt úr skák. Dæmi verða sýnd um staði í skinnhandritinu sem Larsson gerði að umfjöllunarefni í ritdeilu sinni við Wisén, en athugasemdir Larssons eru vel á annað þúsund. Í inngangi sínum að nýrri útgáfu Íslenskrar hómilíubókar telur Andrea de Leeuw van Weenen (1977/1993) raunar spellvirkin vera umfangsmeiri en áður var talið.

Sérstakt hlutverk í erindinu mun leika forvitnilegt rannsóknargagn sem nýlega rak á fjörur fyrirlesarans og hefur ekki komið fyrir sjónir almennings áður svo vitað sé. Þar er um að ræða útgáfu Wiséns (1872) með ævintýralega ítarlegu kroti. Hvort þessi bók beri „fingraför“ margumræddrar nákvæmni Larssons er jafnframt lykilspurning sem leitað verður svara við. Þá verður einnig hugað að hinu fræðilega samhengi, tíðarandanum þá og tíðaranda nútímans, með tilliti til heilinda í fræðastörfum almennt séð.

Helgi Skúli Kjartansson: Himnasmiður og hryngerðirnar

Runhendan „Heyr, himna smiðr“, sem Kolbeinn Tumason „kvað“ á örlagastundu 1208 (og hafði kannski ort sjálfur), hljómar fyrir brageyra nútímamanns því líkast sem vísuorðið sé þrír bragliðir, sá síðasti stýfður:

Komi / mjúk til / mín
…
þú hefr / skaptan / mik;
ek em / þrællinn / þinn

Reyndar oftar en ekki eins og fyrsti liðurinn sé stýfður líka:

Minnsk, / mildingr, / mín;
mest / þurfum / þín.

Og hljómar þá stundum fremur eins og forliður:

á / hölða / grund
…
í / hjarta / mér.

Af þessum dæmum eru það þau síðustu sem gefa rétta mynd af hrynjandi kvæðisins. Það er runhenda með línulengd fornyrðislags – engir bragliðir en fjórar bragstöður, ein- eða tvíkvæðar, sem raðast saman í ákveðnar hryngerðir (týpur). Sem sagt sami háttur og Snorri sýnir í 85.–87. vísu Háttatals og Egill sjálfur í Höfuðlausn.

Skáldin þrjú beita þó ekki reglum háttarins á nákvæmlega sama hátt. Fyrirlesari leitar dæma um að ljóð Kolbeins skeri sig úr og staðnæmist þá við vísuorð eins og:

hvers skáldit biðr
…
þú´st dróttinn minn
…
ór hjarta borg.

Jón G. Friðjónsson: Íslenskt mál og gervigreind (spjallmennið ChatGPT)

Að undanförnu hefur talsvert verið rætt um gervigreind og þá byltingu sem hún hefur þegar valdið og muni valda. Það er eins og enginn sé maður með mönnum nema hann noti gervigreind. Sumir telja að hún sé öflugur þýðandi, geti skrifað greinar um hvað eina og farið yfir texta og leiðrétt hann, ekki aðeins þefað upp allar villur heldur einnig leiðbeint um málfar og framsetningu. Ég tel mig ekki vita mikið um gervigreind, en hins vegar hef ég um liðlega hálfrar aldar skeið starfað á akri íslenskrar tungu og þannig öðlast allnokkra reynslu og þekkingu á eðli tungunnar og einkennum hennar. Skal nú vikið að nokkrum atriðum af þeim toga.

Nokkur einkenni íslenskrar tungu

Oft hefur verið bent á að íslensk tunga hafi breyst svo lítið frá árdögum ritlistar á 12. öld og fram á okkar daga að við nútímamenn getum auðveldlega lesið fornbókmenntir okkar, einkum ef ritháttur er færður til nútímahorfs. Hljóðkerfi íslenskrar tungu er að vísu gjörbreytt frá elstu heimildum, en beygingarfræði, setningafræði, merkingarfræði og orðmyndun er lítt breytt og þess vegna má segja að samfella íslenskrar tungu sé nánast órofin frá elstu heimildum fram til nútímamáls. Af þessu leiðir m.a. að íslenskur orðaforði er að miklu leyti gagnsær, og það á einnig við um langflest nýyrði sem mynduð eru af íslenskum stofnum á grunni reglna um orðmyndun (samsett orð og afleidd), sbr. eftirfarandi sýnishorn nýyrða frá síðari hluta 19. aldar: áttaviti, dómgreind, eldmóður, frumkvæði, íhlutun, misbeita, ófremdarástand, raunhæfur, réttlætanlegur, réttmætur, ritfrelsi, samkeppni, siðmenning, skilgreina og stjórnmálamaður. Það er hluti af málskilningi og málkennd málhafa að átta sig t.d. á grunneiningum samettra orða, gagnsæi þeirra, og skilja merkingu þeirra á þeim forsendum. Nýmyndun af þessum toga er til marks um nær óþrotlegan sköpunarmátt tungunnar og takmarkalausa fjölbreytni.

Ástæða þess að ég orðlengi um þetta er sú að ég hef leitast við að kanna með beinum hætti hvernig spjallmenninu, ChatGPT, tekst að koma til skila viðtekinni merkingu þeirra máldæma sem ég hef lagt fyrir það. Einkum hefur áhugi minn þó beinst að því hvort og þá hvernig megineinkenni íslenskrar tungu koma fram í svörum spjallmennisins.

Af þeim dæmum sem ég hef skoðað virðist mér spjallmennið lítinn skilning hafa á íslensku máli og myndmál er því nánast lokuð bók, það áttar sig ekki á tengslum beinnar merkingar og óbeinnar, gagnsæi er því framandi og hvergi hattar fyrir nýsköpun og sköpunarmætti svo að nokkuð sé nefnt.

Ég hef innt spjallmennið eftir merkingu fjölmargra textadæma og mun í erindi mínu leitast við að gera grein fyrir svörum við nokkrum þeirra. Dæmin hef ég reynt að velja þannig að þau sýna jafnt kosti sem galla snjallmennisins.

Að lokum skal þess getið að mér er fullljóst að gervigreind kemur að miklu gagni á mörgum sviðum, t.d. við að vinna úr staðreyndum og öðru efni af þeim toga. Í erindi mínu mun ég leitast við að renna stoðum undir þá skoðun mína að mér virðist spjallmennið ráða illa við hugvísindi, enda er spjall þess oft og tíðum ólíkt mannlegu máli í grundvallaratriðum.

Jón Axel Harðarson: Forarpyttir orðsifjafræðinnar: Nokkur dæmi

Meðvitaðar hugleiðingar um tungumál eru mjög gamlar. Samanburðarrannsóknir á skáldskap og formúlukenndu orðfæri indóevrópskra þjóða sýna að þeir sem töluðu frummálið höfðu sinn eigin frásagnarkveðskap og skáldskaparmál. Það er ýmislegt sem ber vott um málspeki skálda fyrri tíma. Þannig krefjast bragarhættir eins og þeir sem notaðir eru í vedískum og grískum kveðskap góðrar þekkingar á hljóðfalli og atkvæðabyggingu fornindversku og grísku. Einnig vitnar kerfisbundin stuðlasetning í forngermönskum kveðskap um hljóðkerfislega þekkingu skálda. Þá má nefna stílbragðið figura etymologica, sem birtist víða í bókmenntum indóevrópskra þjóða og byggist á því að tengja saman skyld orð, þ.e. orð sem mynduð eru af sömu rót, sbr. ísl. gefa gjöf, færa fórn, sofa svefn o.s.frv. Þetta sýnir að sú grein orðsifjafræði sem fæst við skyldleika orða innan einstakra tungumála er ævaforn. Hún er stundum kölluð „innri orðsifjafræði“. Miklu yngra er hins vegar það viðfangsefni orðsifjafræði að leita orðasamsvarana í skyldum málum og rekja uppruna og þróun orða. Þessi grein orðsifjafræðinnar kallast „ytri orðsifjafræði“. Hún á upphaf sitt í því að menn sem höfðu öðlast þekkingu á fleiri málum en móðurmáli sínu fóru markvisst að leita skyldra orða í þessum tungumálum. Og raunar varð hún ekki að þeirri vísindagrein sem við nefnum orðsifjafræði fyrr en á 19. öld þegar samanburðarmálfræðin varð til. Vísindalegar rannsóknir á skyldleika tungumála komu fyrst til sögunnar þegar fræðimenn beindu sjónum sínum að málfræðilegri uppbyggingu einstakra mála og uppgötvuðu þau hljóðlögmál sem hafa verkað innan þeirra. Í þessu sambandi má nefna menn eins og Lambert ten Kate, Friedrich von Schlegel, Rasmus Rask og Jacob Grimm, og síðar einnig Karl Verner og ungmálfræðingana þýsku með Karl Brugmann í broddi fylkingar.

Þrátt fyrir miklar framfarir í indóevrópskum samanburðarmálvísindum og orðsifjafræði indóevrópskra mála eru á þessum sviðum enn ærin verkefni að vinna. Orðsifjafræðin krefst mikillar kunnáttu í sögulegri málfræði þeirra mála sem borin eru saman og enn eru ýmsar orðsifjaskýringar umdeildar. Fyrir kemur að jafnvel færustu orðsifjafræðingum verði á alvarleg mistök. Í þessu erindi verður fjallað um nokkrar skýringar Guus Kroonens í ritinu Etymological Dictionary of Proto-Germanic (2013) og mat á það lagt hve vel hafi til tekist. Þar koma m.a. íslensku orðin sía, síga og síki við sögu.

Katrín Axelsdóttir: Er –ey hin nýja –ína?

Ýmsir þættir geta haft áhrif á nafnaval foreldra og geta þeir þættir reyndar verið nokkuð mismunandi eftir samfélögum. Á Vesturlöndum er nafnaval nokkuð frjálst en þættir á borð við nafnahefð í fjölskyldu (að nefna eftir ættingjum) og vinsældir frægra persóna (raunverulegra eða skáldaðra) hafa þó stundum áhrif á valið. Vinsældir einstakra mannanafna eru breytingum háðar eins og svo margt annað sem val stendur um; nöfn geta á skömmum tíma þotið upp vinsældalistana og jafnvel hrapað niður þá skömmu síðar – vinsældir sumra nafna virðast á hinn bóginn harla stöðugar. Sama virðist gilda um viðliði samsettra nafna og viðskeyti sem notuð eru til að mynda nöfn.

Í fyrirlestrinum verður fyrst sagt frá ýmsu sem getur haft áhrif á nafnaval, bæði hér og annars staðar. Sjónum verður síðan einkum beint að nafnliðnum –ey. Hann var til á fornum tíma en nöfnin með honum voru ekki mörg, aðeins eru nefnd þrjú í Nöfnum Íslendinga (Guðrún Kvaran og Sigurður Jónsson frá Arnarvatni 1991): Bótey, Laufey og Þórey. Fjölmörg „eyjanöfn‟ hafa bæst við nafnaforðann síðan þá, langflest á 20. öld. Á skrá um umsóknir til mannanafnanefndar (sem haldið hefur verið utan um frá síðustu aldamótum) er að finna allmörg slík og virðist þetta vera sá viðliður kvenmannsnafna sem nýtur hvað mestra vinsælda þegar kemur að nýmynduðum nöfnum.

Klaus Johan Myrvoll: «Poetisk stemmatikk» – opprinnelsen og utviklingen av Óláfs saga hins helga

Det var en omfattende utveksling av manuskripter og tekster mellom Island og Noreg i middelalderen. Det var òg litterær produksjon i begge land, der visse verker synes å ha blitt til i Noreg, f.eks. Ágrip (ca. 1190) og Fagrskinna (ca. 1220), mens andre ble til på Island, f.eks. Morkinskinna (ca. 1215) og Heimskringla (ca. 1230). Andre sagaer har ingen klar proveniens. Det gjelder bl.a. den (hypotetiske) eldste sagaen om Olav den hellige.

De fleste sagaer er prosimetra, dvs. sammensatte av prosa og poesi. I tidligere forskning har den evidensen varianter i skaldestrofene har kunnet gi, i stor grad blitt neglisjert. Et eksempel er Jónas Kristjánssons avhandling om Fóstbrœðra saga (1972), der han slutter at det «er hæpið að reisa nokkra flokkun handritanna á fáeinum lesháttum í vísunum. Uppskrifarar hafa ekki ætíð skilið vísurnar, og því breytast þær í uppskriftum á ýmsa vegu af hreinni tilviljun» (s. 43).

Dette foredraget vil presentere en ny metode for å nyttiggjøre seg den informasjonen strofene gir, ved at man studerer språket i strofene og den omkringliggende prosaen hver for seg, for så å sammenligne de resultatene man kommer frem til. Denne metoden bygger på følgende forutsetninger eller hypoteser:

Skriverne var i stand til å forstå språket, metrikken og stilen i skaldestrofene i skiftende grad, men i gjennomgående mindre grad enn prosaen rundt.
Skriverne kopierte antageligvis strofene mer nøyaktig (ord-for-ord) enn det som var tilfellet for prosaen, der skriveren mer suverent kunne omformulere, f.eks. endre narrativ tid, bytte ut navn med pronomen eller være mer eller mindre detaljert i beskrivelsen.
Dersom det oppstod feil i strofene, var de fleste skrivere ikke i stand til å restituere eller emendere teksten. Dette førte til at feilene ville bli kopiert videre eller eventuelt bli enda verre på grunn av fåfengte forsøk på korrigering.

Av disse observasjonene følger min teori: at språklige former i strofene er mer avgjørende for byggingen av stemmaer og for diskusjoner om teksters proveniens enn variasjon i prosaen. Dette utelukker selvsagt ikke å ta hensyn til de resultatene man har kommet frem til i studier av prosaen, men den «poetiske stemmatikken» vil kunne supplere og korrigere disse på viktige punkter. Jeg vil vise hvordan denne nye metoden kan anvendes på de ulike verkene som inneholder en saga om Olav den hellige.

Sigríður Sæunn Sigurðardóttir: Kerfisvæðing flóknu forsetninganna á bak við og við hliðina á

Í nútímaíslensku koma forsetningarnar við hliðina á (1a) og á bak við (2a) stundum fyrir í einfaldaðri mynd, þ.e. hliðiná (1b) og bakvið (2b).

(1a) Sá fjórði sat við hliðina á mér í salnum. (Twitter, 2016)

(1b) Fólkið sem sat hliðiná mér í eymundsson (Twitter, 2016)

(2a) Er myndatökunaðurinn [svo] að fela sig á bak við lýsistunnu? (Twitter, 2022)

(2b) Alvöru karlmenn fela sig greinilega bakvið nafnlausa accounta (Twitter, 2023)

Hér er lagt til að einfaldaðar myndir endurspegli kerfisvæðingu (sjá einnig Jón G. Friðjónsson 2004, 2007 og Eirík Rögnvaldsson 2021 sem fjalla um stefnu breytingarinnar), en samkvæmt þeirri hugmynd breytist forsetning (F₁), nafnorð (N₁) og forsetning (F₂) í staka forsetningu (F) eins og sýnt er í (3).

(3) F₁N₁F₂ > F

Tilurð forsetninga úr nafnorði eða úr nafnorði og öðrum einingum svo sem atviksorði eða nafnorði er mjög algeng þróun í tungumálum heims (Lehmann 1991:501; Heine & Kuteva 2002:271–2; van Gelderen 2011:182–187) og ætla má að óhjákvæmilegt sé að slík þróun nái endastöð.

Í þessu erindi verður fjallað um kerfisvæðingu á bak við og við hliðina á í íslensku. Forsetningarnar verða skoðaðar í sögulegu ljósi, með tilliti til stefnu breytingarinnar í (3). Gefið verður yfirlit yfir stöðu forsetninganna í nútímamáli og dreifingu flókinna og einfaldaðra mynda í málgögnum frá síðustu 10–20 árum. Loks verður reynt að geta sér til um hvernig framtíð forsetninganna kunni að líta út.

Þorgeir Sigurðsson: Samdi Snorri skýringarnar við Háttatal?

Fáir efast um að Háttatal í Snorra-Eddu sé ort af Snorra Sturlusyni en menn eru ekki jafnvissir um hvort hann hafi skrifað skýringarnar sem fylgja kvæðinu. Stundum eiga þær illa við þau erindi sem þau eiga að útskýra. Í útgáfu sinni á Háttatali telur Anthony Faulkes upp tíu dæmi um þetta. Á hinn bóginn bendir það til að Snorri hafi samið skýringarnar að höfundur þeirra skýrir vísur með svokölluðum refhvörfum, sem annars væru óskiljanlegar, og margsinnis telur hann sig þess umkominn að tala fyrir munn allra skálda um hvað sé rétt og fagurt í kveðskap. Sérstaklega er athyglisvert að hann segir að alhendur háttur sé fegurstur og vandaðastur allra hátta, en Sorrri orti sjálfur kvæði undir þeim hætti. Líklegt er að Ólafur Þórðarson vitni í Þriðju málfræðiritgerðinni til orða Snorra í Háttatali um hversu langt megi rekja kenningar, en það sýnir að til voru þeir sem töldu Snorra vera sérstaklega dómbæran á góðan kveðskap.

Oft má finna finna ástæður fyrir gölluðum skýringum Háttatals. Að vel athuguðu máli verður fátt eftir sem Snorri gæti ekki hafa skrifað. Í þessu erindi verður sérstaklega hugað að villum sem orðið hafa til við útgáfur á Snorra Eddu. Útgefendur hafa ekki reynt að endurgera líklegan texta Háttatals, heldur hafa þeir að mestu fylgt texta Konungsbókar (R) sem er eina handritið sem geymir allt Háttatal. Hér er því haldið fram að í nokkrum tilvikum hafi þeir birt texta sem líklega var ekki í frumgerð Háttatals og með því hafi þeir aukið misræmi milli skýringa Snorra og kvæðisins.

7. Ólafsþing, 26. október 2024: Fyrirlestrakall

Sjöunda Ólafsþing félagsins verður haldið fyrsta vetrardag, þ.e. laugardaginn 26. október nk., í fyrirlestrasal Eddu.

Erindi á Ólafsþingi skulu að jafnaði flutt á íslensku en einnig kemur til greina að þau séu flutt á öðrum málum.

Þeir sem hafa hug á að halda fyrirlestur eru beðnir um að senda vinnutitil og útdrátt um efnið (200–300 orð) til Jóns Axels Harðarsonar (jonaxelh@hi.is) eigi síðar en 1. október.

Aðalfundur Máls og sögu og fyrirlestur Þorgeirs Sigurðssonar

Aðalfundur félagsins verður haldinn föstudaginn 24. maí nk. kl. 15:15 í stofu 106 í Odda. Eftir fundinn eða kl. 16:00 mun Þorgeir Sigurðsson doktor í íslenskri málfræði og sérfræðingur í þróun norrænnar bragfræði flytja erindi sem hann nefnir:

Rím og hljóðön — Kenning Hreins um fornt rím í íslensku og af hverju það skiptir máli að rímið byggi á hljóðönum og lýsir svo:

Í dróttkvæðu alrími þurfa sérhljóð að vera þau sömu. Frá þessu eru undantekningar. Sú helsta er að a og ǫ geta rímað saman og er það kallað ónákvæmt rím. Þetta rím leiðir til spurninga um hvort rím dróttkvæða endurspegli hljóðkerfi íslenskunnar eða ekki. Í erindinu verður sagt frá nýlegum athugunum á rími tvíhljóðanna ja, jǫ og jó og rætt hvernig þetta rím fellur að kenningu Hreins Benediktssonar um ónákvæmt rím.

Allir velkomnir.